Gần đây, cả nước chấn động vì sai phạm nghiêm trọng ở Hà Giang với 330 bài thi của 114 thí sinh bị can thiệp điểm.

Tiếp đến, những địa phương khác như Sơn La, Lạng Sơn cũng có phản ánh về bất thường điểm thi. Bộ GD&ĐT phải cử tổ công tác đến rà soát.

Tìm hiểu việc xử lý sai phạm trong thi cử của các triều đại phong kiến Việt Nam cho thấy thời nào thi cử cũng là việc hệ trọng, nghiêm túc.

Bị xử tử vì nâng đỡ con người quen

Tháng 10 năm Bính Tí niên hiệu Chính Hòa thứ XVII (năm 1696), triều đình tổ chức khoa thi hương trong cả nước. Ngô Sách Tuân – người Từ Sơn, Bắc Ninh từng đỗ Hội nguyên Tiến sĩ khoa Bính Thìn (1676) – được cử làm Phó chủ khảo trường thi.

Quan đại thần Ngô Hải người Mỹ Văn, Hưng Yên đỗ tiến sĩ khoa Giáp Thìn (năm 1664) làm Chánh chủ khảo.

Dù lập công lao lớn, Ngô Sách Tuân vẫn bị khép tội chết vì liên quan gian lận thi cử. Lược trích theo Việt sử giai thoại của Nguyễn Khắc Thuần. Đồ họa: H.M.

Thời đó, Lê Hy, người đỗ tiến sĩ cùng khoa với Chánh chủ khảo, quê ở Đông Sơn, Thanh Hóa, đang làm tể tướng trong triều. Giữa Lê Hy và Ngô Sách Tuân, Ngô Hải vốn có hiềm khích, tố cáo lẫn nhau nhưng đã được triều đình phân xử.

Trước khi vào Thanh Hóa coi thi, Ngô Sách Tuân đến chào tể tướng Lê Hy và biết được các con của ông tham dự kỳ thi này. Lê Hy nhờ Ngô Sách Tuân giúp đỡ con mình.

Sử chép rằng: Đến kỳ đệ tứ phát hiện quyển văn của con tể tướng họ Lê không đúng cách, Ngô Sách Tuân bèn đưa riêng quyển thi đó cho khảo quan chấm lại cho đúng cách. Chánh chủ khảo Ngô Hải biết rõ chuyện nhưng hứa với Ngô Sách Tuân sẽ không tiết lộ.

Không hiểu sao Phan Tự Cường (người Đông Anh, Hà Nội đỗ tiến sĩ khoa Canh Tuất 1670) đang là Tham chính (chức quan giúp việc cho Tuyên chính người đứng đầu Thanh Hóa bấy giờ) biết chuyện, bèn phát giác. Triều đình đem việc tố cáo giao cho các quan luận tội. Khoa thi Hương năm ấy, sĩ tử bị đánh hỏng rất nhiều, gây dư luận xôn xao bất bình.

Ngô Sách Tuân là bậc đại khoa, từng giữ nhiều chức vụ trong triều đình. Trước đó, khi trấn giữ vùng Lạng Sơn, ông đã lập công trong việc bắt được dư đảng nhà Mạc lẩn tránh ở nước ngoài.

Dù có công to như vậy, Ngô Sách Tuân vẫn bị khép tội chết. Chánh chủ khảo Ngô Hải bị bãi chức. Các quan giám khảo, phúc khảo đều bị phạt, nhiều quan trường dính líu đều bị cách chức.

Cao Bá Quát bị khép tội chết vì chữa 24 bài thi

Một vụ gian lận thi cử chấn động khác trong lịch sử khoa bảng nước ta diễn ra vào năm 1841 dưới thời vua Thiệu Trị.

Năm đó, Cao Bá Quát được cử làm Sơ khảo trường thi Thừa Thiên. Trong lúc chấm thi, ông thấy một số bài văn hay nhưng phạm húy. Không muốn vì lỗi nhỏ mà đánh trượt người có tài, Cao Bá Quát cùng Phan Thời Nhạ ngầm lấy muội đèn làm mực chữa 24 bài.

Chân dung Cao Bá Quát.

Trong 24 người có bài được chữa này, 5 thí sinh đỗ cử nhân. Trương Đăng Trinh – cháu ruột của đại thần Trương Đăng Quế – có quyển văn thứ 2 bị nội trường đánh hỏng. Phần khảo là Nguyễn Văn Siêu đánh giá bài thi tốt đã nói với quan Ngoại trường Cao Bá Quát liệt Trinh vào hạng đỗ. Cao Bá Quát đồng ý.

Luật tổ chức trường thi quy định trong thời gian chấm thi, quan Nội trường và quan Ngoại trường không được gặp nhau.

Tuy nhiên, thấy Cao Bá Quát viết tốt, Chủ khảo Bùi Quỹ bèn gọi ông ra Ngoại trường viết bảng thí sinh thi đỗ. Viết xong, Cao Bá Quát được Nguyễn Văn Siêu giữ lại qua đêm để uống rượu.

Đến khi tra bảng, các sĩ phu xôn xao. Khi bị Bộ Lễ và Viện Đô sát điều tra, Cao Bá Quát nhận tất cả, nói: “Tôi thấy các bài hay sính bút làm vậy chứ không ai gửi gắm, dặn dò gì cả”.

Án được dâng lên vua, Cao Bá Quát và Phan Thời Nhạ bị tội tử hình. Nguyễn Văn Siêu bị tội phạt trượng (đánh bằng gậy) và tội đồ (đi đày). Chủ khảo Bùi Quỹ và giám khảo Phan Văn Nhã, Trương Hảo Hợp bị giáng chức.

Theo sách Đại Nam thực lục, nhà vua phán rằng: “Chọn người tài giỏi là một điển lễ long trọng, bọn Quát dám làm trái phép như thế, khép vào tội nặng cũng đáng. Song ta nghĩ do sự khờ dại mà làm ra, chứ không có tình tiết gì khác, còn có thể khoan tha cho tội xử tử. Siêu cho Quát ngủ ở phòng của mình, tuy không có tình tiết gì, nhưng phép trường không thể hỗn tạp như thế được. Đáng lẽ ra cứ theo như luật mà trị tội, nhưng ta tạm gia ơn tha cho tội đồ mà chỉ cách chức, cho gắng sức làm việc để chuộc tội”.

Vua ban lệnh cho Thị lang Bộ hình Ngô Văn Địch, Chưởng ấn Cấp sự trung Lê Chân cho gọi 5 người được chấm đỗ cho thi lại. Nếu đúng văn khá, đáng được đỗ sẽ phong hạng cử nhân. Trong những người này, duy nhất cử nhân thứ 20 là Phan Văn Trị vì bài phú trùng vần, bị đánh hỏng.

Châu bản triều Nguyễn viết sau đó, Cao Bá Quát được giảm án từ “trảm quyết” – chém ngay – thành án “giảo giam hậu” – giam lại, đợi thắt cổ sau.

Nguyễn Văn Siêu truyền miễn đánh gậy, giao cho Bộ Lại hiệu lực chuộc tội.

Cuối cùng, án Cao Bá Quát được đổi sang tống ngục. Năm 1843, ông được cho đi “dương trình hiệu lực”, nghĩa là được phép lập công chuộc tội, theo đoàn Đào Trí Phú đến Indonesia.

Sau đó vài năm, ông vào Viện Hàn lâm, lo việc sưu tầm và xếp đặt văn thư rồi nhiều biến cố sau này.

Rõ ràng, để chọn được người tài, người thực sự có năng lực cho nước nhà, thời nào cũng vậy, chế độ thi cử thực sự rất nghiêm túc. Nghe chuyện người xưa mà ngẫm lại câu chuyện thi cử hôm nay để biết việc xử lý nghiêm những sai phạm là rất cần thiết.